सानो ग्रन्थि, ठूलो प्रभाव: थायराइड

के तपाईं सधैं थकित अनुभव गर्नुहुन्छ ? तौल अचानक बढ्ने वा घट्ने, वा सामान्य भन्दा बढी चिन्ता हुने समस्या छ ? यस्ता लक्षणहरूलाई सामान्य तनाव वा जीवन शैली सँग मात्र जोड्ने गरिन्छ, तर कहिले काहीँ यस्ता संकेतहरू तपाईंको घाटीमा रहेको एउटा सानो तर प्रभावशाली ग्रन्थि, थायराइडसँग सम्बन्धित हुन सक्छ।

थायराइड एक सानो ग्रन्थि हो जसको प्रभाव सम्पूर्ण शरीरमा पर्छ। थकान, तौल परिवर्तन वा मनोभावमा असामान्यता जस्ता लक्षणहरूलाई बेवास्ता नगर्नुहोस्।

हरेक वर्ष अङ्ग्रेजी महिनाको मे २५ तारिख मा मनाइने विश्व थायराइड दिवस हामीलाई सचेत गराउन र हाम्रो स्वास्थ्य प्रति सजग बन्न प्रेरित गर्न सन्देश दिन्छ। समयमै जाँच, चिकित्सकीय सल्लाह र जीवनशैलीको सन्तुलनले थायराइड विकारको व्यवस्थापन सम्भव छ।

बर्सेनी मे २५ मा मनाइने विश्व थायराइड दिवस को उद्देश्य थायराइड विकार प्रति जनचेतना फैलाउने र समय मै पहिचान र उपचारको महत्त्वलाई उजागर गर्नु हो। सन् २०२५ मा यो दिन झनै महत्वपूर्ण बनेको छ, किन भने थायराइड सम्बन्धी समस्या विश्व भर बढ्दो क्रममा छ, नेपाल जस्तो देशमा समेत यसको प्रभाव गहिरिँदै गएको छ।

थायराइड के हो?

थायराइड एक पुतली आकारको ग्रन्थि हो जुन तपाईंको घाटीको अगाडि भागमा अवस्थित हुन्छ। यो शरीरको चयापचय, उर्जा, मुड, मुटुको चाल  र तापक्रम नियन्त्रण जस्ता जीवनका आधारभूत प्रक्रियामा संलग्न हुन्छ।

यस ग्रन्थिको असन्तुलनले गर्दा धेरै जसोले थकान, तौल परिवर्तन, चिसो प्रति संवेदनशीलता वा मानसिक अस्थिरता जस्ता लक्षण अनुभव गर्छन । जसलाई धेरैले सामान्य रूपमा लिन्छन्।

नेपालमा थायराइडको अवस्था

नेपालमा थाइराइड को अवस्था विभिन्न अध्ययन अनुसार फरक फरक देखिएको छ।तर सामान्य रूपमा भन्दा ४ देखि १७ प्रतिशत जनसङ्ख्यामा थाइराइड रहेको अनुमान गरिन्छ।

आयोडिनको कमी, जीवनशैली, र जानकारीको अभावका कारण धेरै बिरामी ढिलो निदानमा पुग्छन्, जसले गम्भीर समस्या निम्त्याउन सक्छ, जस्तै बाँझोपन, मुटु रोग वा मानसिक स्वास्थ्यका चुनौतीहरू।

थीम २०२५: रोकथाम र प्रारम्भिक पहिचान

सन २०२५ को थायराइड दिवसको मुख्य सन्देश छ, ‘थायराइड विकारको रोकथाम र समयमै पहिचान’। समयमै थायराइड परीक्षण गर्नु, लक्षणलाई गम्भीरतापूर्वक लिनु र नियमित स्वास्थ्य जाँच गर्नु नै रोग नियन्त्रणको मूल आधार हो। यो अभियानले मानिसहरूलाई सचेत बनाउने, प्रारम्भिक परीक्षणमा जोड दिने र चिकित्सकको सल्लाह लिन प्रोत्साहित गर्ने लक्ष्य राखेको छ।

थायराइडका प्रमुख विकारहरू

गण्डमाला/ गाँड

थायराइड ग्रन्थिको आकार बढ्नु गण्डमालाको संकेत हो। सामान्यतः आयोडिनको कमीका कारण देखिन्छ।

ग्रेव्स रोग

यो एक अटोइम्युन रोग हो जसमा शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक प्रणालीले थायराइड ग्रन्थिलाई आक्रमण गर्छ, जसले हाइपरथायराइडिज्म (थुप्रै हार्मोन उत्पादन) निम्त्याउँछ।

हाशिमोटो थायराइडिटिस

अर्को अटोइम्युन अवस्था जसमा थायराइड ग्रन्थि सुस्त बन्छ (हाइपोथायराइडिज्म)। यसले थकान, तौल वृद्धि, चिसोपन, र मानसिक दबाब बढाउँछ।

हाइपरथायराइडिज्म

थायराइड ग्रन्थिले अत्यधिक हार्मोन उत्पादन गर्दा शरीरको कार्य विधि असामान्य रूपमा तीव्र हुन्छ । जस्तै मुटुको गती बढ्नु, तौल घट्नु, पसिना धेरै आउनु।

हाइपोथायराइडिज्म

थायराइड ग्रन्थिले पर्याप्त हार्मोन उत्पादन नगर्दा शरीरको कार्यविधि ढिलो हुन्छ । थकान, तौल बढ्नु, छाला सुक्खा हुनु आदि देखिन्छ।

थायराइड क्यान्सर

थायराइड ग्रन्थिमा हुने दुर्लभ तर सम्भावित घातक क्यान्सर हो। सुरुवाती चरणमै थाहा पाउनु उपचारका लागि महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

थायराइड नोड्युल

थायराइड ग्रन्थिमा गाँठा वा मासु पलाउनु नोड्युल भनिन्छ। अधिकांश अवस्थामा यसले समस्या उत्पन्न नगरे पनि केही अवस्थामा क्यान्सर हुन सक्छ।

थाइराइड समस्याका कारण र जोखिम कारकहरू

थाइराइड विकार उत्पन्न हुनुमा विभिन्न कारणहरूले भूमिका खेल्छन्। स्वप्रतिरक्षा रोगदेखि लिएर जीवनशैली र वातावरणीय प्रभाव सम्मले थाइराइड कार्यमा असर गर्न सक्छ। यी कारणहरूलाई बुझ्नाले जोखिममा रहेका व्यक्तिहरूलाई पहिचान गर्न र समस्या हुनु अघि नै रोकथाम गर्न मद्दत पुग्छ ।

स्वप्रतिरक्षा (अटोइम्युन) रोगहरू

• जस्तै: हाशिमोटो थाइराइडाइटिस र ग्रेव्स रोग जब शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीले आफ्नै थाइराइड ग्रन्थिलाई आक्रमण गर्छ, तब यस्ता रोगहरू उत्पन्न हुन्छन्।
• हाशिमोटो थाइराइडाइटिसमा थाइराइड निष्क्रिय बन्छ (हाइपोथाइराइडिज्म)।
• ग्रेव्स रोगमा थाइराइड अत्यधिक सक्रिय हुन्छ (हाइपरथाइराइडिज्म)। यी दुबै अवस्था थाइराइडको असन्तुलनका मुख्य कारण हुन्।

केही औषधिहरूको प्रभाव

जस्तै: लिथियम (मानसिक रोगका लागि प्रयोग हुने), एमियोडारोन (हृदय रोगका लागि) यी औषधिहरूले थाइराइड हर्मोनको उत्पादनमा बाधा पुर्याएर हाइपो वा हाइपरथाइराइडिज्म उत्पन्न गर्न सक्छन्।

महिला हुनु र ३० वर्षभन्दा बढी उमेर

महिलाहरूमा थाइराइड समस्या हुने सम्भावना बढी हुन्छ, विशेषतः ३० वर्षपछिको उमेरमा। गर्भावस्था, महिनावारी चक्र र रजोनिवृत्तिजस्ता हार्मोनल परिवर्तनहरूले जोखिम बढाउँछन्।

पारिवारिक इतिहास

यदि परिवारमा कसैलाई थाइराइड रोग भएको छ भने, अन्य सदस्यहरूलाई पनि यस्ता रोग लाग्ने सम्भावना अधिक हुन्छ। यो आनुवंशिक पूर्वधारको कारणले हो।

हार्मोन परिवर्तनका अवस्था

जस्तै: यौवन, गर्भावस्था, रजोनिवृत्ति यी अवस्थाहरूमा शरीरमा हार्मोनको उतार चढाव थाइराइड ग्रन्थिमा अतिरिक्त दबाब पार्न सक्छ, जसले दीर्घकालीन समस्या उत्पन्न गर्न सक्छ।

आहारमा आयोडिनको कमी वा अधिकता

• थाइराइड हर्मोन उत्पादनका लागि आयोडिन अत्यावश्यक हुन्छ।
• कमी हुँदा गण्डमाला वा हाइपोथाइराइडिज्म हुन सक्छ।
• अत्यधिक आयोडिनले पनि हाइपरथाइराइडिज्म वा थाइराइडाइटिस निम्त्याउन सक्छ।

घाँटी वा टाउको क्षेत्रमा विकिरणको जोखिम

चिकित्सकीय उपचार (जस्तै क्यान्सरको रेडियोथेरापी) वा वातावरणीय विकिरणको सम्पर्कमा आउँदा थाइराइड ग्रन्थिमा दीर्घकालीन असर पुग्न सक्छ। यसले थाइराइड क्यान्सर वा अन्य समस्याहरूको जोखिम बढाउँछ

थाइराइड विकारका उपचार विकल्पहरू

थाइराइड समस्याको उपचार सम्बन्धित अवस्थाको प्रकार, गम्भीरता र कारण अनुसार फरक फरक हुन्छ। उपचारको उद्देश्य हो, थाइराइड हर्मोनको सन्तुलन कायम राख्नु र लक्षणहरूलाई प्रभावकारी रूपमा व्यवस्थापन गर्नु।

हाइपोथाइराइडिज्मको उपचार

लेभोथाइरोक्सिन नामक कृत्रिम हर्मोनको प्रयोग गरिन्छ।यो हर्मोनको सन्तुलन मिलाउने र थकान, तौल वृद्धि, मानसिक थकावटजस्ता लक्षणहरू कम गर्न सहयोगी हुन्छ।

हाइपरथाइराइडिज्मको उपचार

मिथिमाजोल वा प्रोपाइलथियोरासिल (पिटीयु) जस्ता औषधिहरू प्रयोग गरिन्छ। यसले हर्मोन उत्पादनलाई नियन्त्रित गरी मुटुको गति, बेचैनी र वजन घट्ने समस्यामा राहत दिन्छन्।

जीवनशैली र आहार समायोजन

आयोडिन युक्त खाना (जस्तै: समुद्री खाना, दुग्ध पदार्थ, आयोडिन युक्त नून) सन्तुलित आहार, पर्याप्त निद्रा, तनावको व्यवस्थापन, र नियमित व्यायामले थाइराइड स्वास्थ्यलाई बलियो बनाउँछ।

रेडियोधर्मी आयोडिन थेरापी

• हाइपरथाइराइडिज्म (विशेषतः ग्रेव्स रोग) का लागि प्रभावकारी हुन्छ।
• थाइराइडको सक्रिय भागलाई खुम्च्याउन मद्दत गर्छ।
• यसपछि हाइपोथाइराइडिज्म हुन सक्छ, जसको उपचार पुनः हर्मोन थेरेपीबाट गरिन्छ

शल्यक्रिया (थाइराइडेक्टोमी)

• थाइराइड क्यान्सर, ठूलो गण्डमाला वा श्वास/निल्न गाह्रो हुने अवस्थामा सर्जरी आवश्यक हुन सक्छ।
• ग्रन्थिको अंश वा पूरै हटाइन्छ, जस पश्चात नियमित हर्मोन सप्लिमेन्ट आवश्यक पर्न सक्छ।

थाइराइड उपचारमा हालका प्रगति

थाइराइड निदान र उपचार प्रविधिमा पनि उल्लेखनीय विकास भएका छन्:

• अल्ट्रासाउन्ड-मार्गदर्शित सुई बायोप्सीले थाइराइड गाँठोको छिटो परीक्षण गर्न सहयोग गर्छ।
• आनुवंशिक परीक्षण आधारित वैयक्तिक उपचारले परिणाम अझ सटीक बनाएको छ। (एन्डोक्राइनोलोजिष्ट द्वारा चिकित्सा समीक्षा गरिएको स्वास्थ्य सामग्री)