बाल्यकालदेखि बुढ्यौली सम्म ९, ३२, ६६ र ८३ वर्षमा मस्तिष्क संरचनामा निर्णायक परिवर्तन

क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयका वैज्ञानिकले मानव जीवन भरि मस्तिष्कको संरचना पाँच चरणमा पुनःव्यवस्थित हुने प्रमाण पहिचान गरेका छन्। उनीहरूका अनुसार करिब ९, ३२, ६६ र ८३ वर्षको उमेरमा देखिने चार प्रमुख मोडहरूले पाँच फराकिलो युग बनाउँछन्, जसमा मस्तिष्कको तारजाल (nural wiring) अर्थात स्नायु जालोको जडान नयाँ तरिकाले काम गर्छ।

‘नेचर कम्युनिकेसन्स’ मा प्रकाशित यो अध्ययन लाई यहाँ👉 क्लिक गरेर पढ्न सकिन्छ। अध्ययन क्याम्ब्रिजको एमआरसी कग्निसन एन्ड ब्रेन साइन्सेस युनिटले सञ्चालन गरेको हो। शून्य देखि ९० वर्ष सम्मका ३ हजार ८ सय २ व्यक्तिका एमआरआई डिफ्युजन स्क्यान विश्लेषण गरेर वैज्ञानिकहरूले जन्म देखि वृद्धावस्था सम्म मस्तिष्कमा देखिने संरचनागत परिवर्तनका चरण पत्ता लगाए।

पाँच युग र चार मोड

अध्ययनले जन्म देखि करिब ९ वर्ष सम्मलाई ‘बाल्यावस्थाको मस्तिष्क’ मानेको छ। यस अवधिमा अत्यधिक उत्पादन भएका सिन्याप्सहरू क्रमश: छानिँदै सक्रियहरू मात्र बिस्तारै स्थिर हुन्छन्। यही समय सम्म करिब समान ढाँचामा मस्तिष्कको जडानहरू पुनर्संरचना हुँदै जान्छन्। यही मोडमा पुगे पछि संज्ञानात्मक क्षमतामा ठूलो फड्को देखिन्छ र मानसिक स्वास्थ्य सम्बन्धी जोखिम पनि बढ्न सक्छ।

९ वर्ष पछि सुरु हुने दोस्रो चरणलाई ‘किशोरावस्था’ मानिएको छ, जुन करिब ३२ वर्ष सम्म रहन्छ। यस अवधिमा सेतो पदार्थको मात्रा बढ्दै जान्छ र मस्तिष्कका नेटवर्कहरू झन् दक्ष बन्छन्। वैज्ञानिकहरूले यही चरणलाई सम्पूर्ण जीवनको सबैभन्दा ‘प्रभावकारी नेटवर्क विकास’ भएको समयका रूपमा वर्णन गरेका छन्। ३२ वर्ष मै सबै भन्दा ठूलो संरचनागत परिवर्तन देखिएको अध्ययनको निष्कर्ष छ।

३२ वर्ष पछि सुरु हुने ‘प्रौढ अवस्था’ सबै भन्दा लामो युग हो, जसमा मस्तिष्कको संरचना स्थिर देखिन्छ। करिब ३० वर्ष सम्म ठूलो परिवर्तन न देखिने र बुद्धिमत्ता तथा व्यक्तित्वमा देखिने स्थिरता पनि यसै सँग मेल खाने अनुसन्धानकर्ता हरूको टिप्पणी छ। यस चरणमा मस्तिष्कका क्षेत्रहरू बिस्तारै छुट्टिँदै जाने ‘सेग्रिगेसन’ स्पष्ट देखिन थालेको बताइएको छ।

६६ वर्षको उमेरमा ‘प्रारम्भिक वृद्धावस्था’ सुरु हुन्छ। यो मोड अन्य भन्दा कमजोर मानिएको छ तर मस्तिष्कका नेटवर्कहरूमा देखिने सूक्ष्म पुनर्संरचनाले उमेर सँगै सेतो पदार्थ कमजोर हुँदै जाने संकेत दिन्छ। यस उमेरमा रक्तचाप जस्ता स्वास्थ्य जोखिम बढ्ने भएकाले मस्तिष्कका जडानमा प्रभाव पर्न सक्ने वैज्ञानिकहरूको चेतावनी छ।

अन्तिम मोड करिब ८३ वर्षमा सुरु हुन्छ। यसलाई ‘उत्तर वृद्धावस्था’ मानिएको छ, जहाँ सम्पूर्ण मस्तिष्कको जडान क्षीण हुँदै जान्छ र केही क्षेत्रमा निर्भरता बढ्दै जान्छ।

वैज्ञानिकहरूको भनाइ

‘हामीलाई थाहा छ, मस्तिष्कको स्नायु जालो विकासका लागि अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। तर जीवन भरि यो कसरी र किन बदलिन्छ भन्ने ठूलो चित्र हाम्रो हातमा थिएन,’ अनुसन्धान प्रमुख डा. एलेक्सा मौस्लेले भनिन्। ‘यी चरणहरूले जीवनका विभिन्न समयमा मस्तिष्क कुन कुरामा सबल वा संवेदनशील हुन्छ भन्ने बुझ्न मद्दत गर्छ।’

वरिष्ठ लेखक प्रो. डन्कन एस्टलका अनुसार, धेरै न्युरोविकासीय तथा मानसिक स्वास्थ्य सम्बन्धी अवस्थाहरू मस्तिष्कका जडान सँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित छन्। ‘मस्तिष्कको यात्रा निरन्तर रेखीय विकास होइन, केही प्रमुख मोडहरूमा निर्णायक परिवर्तन हो भन्ने बुझ्नाले जोखिम कहिले बढी हुन्छ भन्ने पहिचानमा मद्दत मिल्छ,’ उनले भने।

यो अनुसन्धान मेडिकल रिसर्च काउन्सिल, गेट्स फाउन्डेसन र टेम्पलटन वर्ल्ड च्यारिटेबल फाउन्डेसनको सहयोगमा सम्पन्न भएको हो।