‘न्युरोइकोनोमिक्स, मस्तिष्क र कृत्रिम बौद्धिकता: मानव, प्रविधि र अर्थतन्त्र को अन्तर संयोजन’

मानव मस्तिष्क एक जटिल र अद्भुत संरचना हो, जसले हाम्रो व्यवहार, विचार, र भावनाहरूलाई नियन्त्रण गर्दछ। यसको दुई प्रमुख भागहरू, नियोकोर्टेक्स, र लिम्बिक प्रणाली निर्णय लिने र जोखिम लिने व्यवहारमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।

जब हामी नियोकोर्टेक्स र लिम्बिक प्रणाली कुरा गर्छौं, हाम्रो स्नायु प्रणालीका यी अंगहरू जीवन विकासको दृष्टिकोणबाट पहिले नै विकसित भएका थिए। लिम्बिक प्रणालीको विशेष गरी जनावरहरू मा बाँच्नको लागि (खाने र प्रजनन गर्ने) महत्त्वपूर्ण भूमिका छ, जबकि नियोकोर्टेक्स, जुन मानवमा बढी विकसित छ हामीलाई ‘मानव’ बनाउन को लागी अधिक महत्त्वपूर्ण छ। मानव स्नायु प्रणालीका यी अंगहरूको बारेमा कुरा गरौं

नियोकोर्टेक्सः विचार र तर्कको केन्द्र

नियोकोर्टेक्स मस्तिष्कको बाहिरी तह हो, जुन सेरेब्रल कर्टेक्स (सेरेब्रल कर्टेक्स) को सबैभन्दा विकसित भाग हो। यो मानव मस्तिष्कको सबैभन्दा ठूलो र जटिल भाग हो, जसले हाम्रो उच्च-स्तरीय संज्ञानात्मक कार्यहरू (कग्नेटिभ फङ्सन) जस्तै तर्क गर्ने, योजना बनाउने, बोल्ने, र निर्णय लिने क्षमतामा स‌ङ्ग्लन हुने गर्दछ फलतः हामीलाई जटिल समस्याहरू समाधान गर्न, र भविष्यको बारेमा विचार गर्न सक्षम बनाउँदछ।

अन्य स्तनधारीहरूमा पनि नियोकोर्टेक्स हुन्छ, तर मानव नियोकोर्टेक्सको आकार र जटिलता नै हामीलाई अलग बनाउँछ, जसले सूक्ष्म सामाजिक अन्तरक्रियाहरू र उन्नत प्राविधिक र वैज्ञानिक उपलब्धिहरूलाई सक्षम बनाउन र निर्णय लिने प्रक्रियामा, यसले तथ्याङ्कहरू विश्लेषण गर्न, सम्भावित परिणामहरूको मूल्याङ्कन गर्न, र तर्क संगत निर्णयहरू गर्न मद्दत गर्दछ। अर्थात यसले हामीलाई जोखिमहरूको आकलन गर्न र तिनीहरूको प्रबन्धन गर्न सक्षम बनाउँदछ। उदाहरणका लागि, जब हामीले व्यापारिक निर्णय लिन्छौं, नियोकोर्टेक्सले हामीलाई सम्भावित लाभ र हानिहरूको विश्लेषण गर्न मद्दत गर्दछ।

लिम्बिक प्रणालीः भावना र प्रेरणाको केन्द्र

लिम्बिक प्रणाली मस्तिष्कको भित्री भागमा अवस्थित छ, जसले हाम्रो भावनात्मक प्रतिक्रियाहरू, स्मृति र प्रेरणालाई नियन्त्रण गर्दछ। यसमा एमिग्डाला, हिप्पोक्याम्पस, र हाइपोथ्यालामस जस्ता संरचनाहरू पर्दछन्। लिम्बिक प्रणालीले हाम्रो भावनाहरूलाई प्रबन्धन गर्दछ र हाम्रो व्यवहारलाई प्रेरित गर्दछ। निर्णय लिने प्रक्रियामा, लिम्बिक प्रणालीले भावनात्मक प्रतिक्रियाहरू प्रदान गर्दछ, जसले हाम्रो निर्णयहरूलाई प्रभावित गर्दछ।

उदाहरणका लागि, जब हामीले जोखिमपूर्ण निर्णय लिन्छौं, एमिग्डालाले डर वा उत्साह जस्ता भावनाहरू उत्पन्न गर्दछ, जसले हाम्रो निर्णयलाई प्रभावित गर्दछ। यसले हामीलाई तत्काल प्रतिक्रिया दिन र आपतकालीन स्थितिहरू मा कार्य गर्न सक्षम बनाउँदछ। यसले तनाव, डर, आनन्दको प्रतिक्रियालाई नियमित गर्न मद्दत गर्दछ, र भावनात्मक बन्धन, वृत्ति र जीवित रहने संयन्त्रहरू बनाउन महत्त्वपूर्ण छ।

निर्णय लिने र जोखिम लिने व्यवहारमा यिनीहरूको हरूको संयुक्त भूमिका

निर्णय लिने र जोखिम लिने व्यवहारमा नियोकोर्टेक्स र लिम्बिक प्रणाली दुवैको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ।नियोकोर्टेक्सले तर्क संगत विश्लेषण गर्दछ भने लिम्बिक प्रणालीले भावनात्मक प्रतिक्रियाहरू प्रदान गर्दछ। यी दुई प्रणालीहरूको सन्तुलनले हाम्रो निर्णयहरूलाई प्रभावित गर्दछ। उदाहरणका लागि, यदि लिम्बिक प्रणाली अत्यधिक सक्रिय छ भने, हामीले भावनात्मक रूपमा प्रेरित निर्णयहरू गर्न सक्छौं, जसले जोखिम बढाउन सक्छ। अर्को तर्फ, यदि नियोकोर्टेक्सले हावी भयो भने, हामीले अत्यधिक सतर्क र तर्कसंगत निर्णयहरू गर्न सक्छौं, जसले जोखिम घटाउन मद्दत गर्नसक्छ।

न्यूरोइकोनोमिक्स के हो?

न्यूरोइकोनोमिक्स, न्यूरोसाइन्सको एक शाखा हो जसले मानव नियोकोर्टेक्स- लिम्बिक प्रणाली र अर्थशास्त्र बीचको अन्तर सम्बन्धको अध्ययन गर्दछ। यो एक यस्तो विधा हो जसले मानव मस्तिष्कको संरचना र कार्य प्रणाली, मनोविज्ञान, र अर्थशास्त्रलाई एकै स्थानमा जोडेर अध्ययन गर्दछ। यसले मानिसहरूले कसरी निर्णयहरू गर्छन्, जोखिम र फाइदाको मूल्यांकन गर्छन्, र आर्थिक व्यवहारहरू कसरी प्रभावित हुन्छन् भन्ने बारेमा गहन अन्तर्दृष्टि प्रदान गर्दछ।

न्यूरोइकोनोमिक्सले उल्लिखित मानव मस्तिष्कको अन्य भागहारु, जस्तै प्रीफ्रन्टल कर्टेक्स, स्ट्रायेटम, र एमिग्डाला लगायतका भागहरू कसरी आर्थिक निर्णयहरूमा संलग्न हुन्छन् भन्ने बारेमा अध्ययन गर्दछ।

यसले न्यूरो इमेजिंग प्रविधिहरू, जस्तै एफएमआरआई  (फंग्सनल म्याग्नेटिक रिजोनेन्स इमेजीड्ग)  र (इइजी) इलेक्ट्रोइनसेफेलोग्राफी लगायत का प्रबिधिहरूको प्रयोग गरेर मस्तिष्कको गतिविधिहरूलाई मापन गर्दछ। यसको गहन विश्लेषण पछि यसले मानिसहरूको आर्थिक व्यवहारलाई बुझ र भविष्यवाणी (भविष्यको लगानी) गर्न मद्दत गर्दछ।

न्यूरोइकोनोमिक्सले केही महत्त्वपूर्ण आर्थिक प्रश्नहरूको उत्तर दिन सक्छ, जस्तैः – मानिसहरूको (लगानी कर्ता) केही निर्णयहरू किन तर्कहीन र जोखिमपूर्ण हुन्छन् ? – मस्तिष्कले कसरी फाइदा र जोखिमलाई मूल्यांकन गर्दछ ? – व्यक्तिगत भावनाहरूले आर्थिक निर्णयहरूलाई कसरी प्रभावित गर्छन् ?

अर्को शब्दमा भन्ने हो भने यस क्षेत्रले अर्थशास्त्र, मनोविज्ञान, र न्यूरोसाइन्सलाई एकै स्थान मा जोडेर मानव व्यवहारलाई बुझे नयाँ दृष्टिकोण प्रदान गर्दछ। यसले नीति निर्माताहरूलाई अधिक प्रभावकारी आर्थिक नीतिहरू विकास गर्न मद्दत गर्न सक्छ र व्यक्तिगत आर्थिक निर्णयहरूमा सुधार गर्न महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्न सक्छ।

न्यूरोइकोनोमिक्सको अध्ययनले मानव व्यवहारलाई बुझे र आर्थिक भविष्यवाणी गर्ने क्षमतालाई नयाँ आयाम दिन्छ, जसले समाज र अर्थतन्त्र दुवैलाई फाइदा पुर्याउन सक्छ।

अब, एआई र न्यूरोइकोनोमिक्सको बारेमा कुरा गरौं

न्यूरोइकोनोमिक्स र कृत्रिम बौद्धिकता

न्यूरोइकोनोमिक्स र कृत्रिम बौद्धिकता (एआई) दुवै आधुनिक विज्ञान र प्रविधिको महत्त्वपूर्ण क्षेत्रहरू हुन्।

न्यूरोइकोनोमिक्सले माथि उल्लेख गरिए अनुसार मानव मस्तिष्कको संरचना, कार्य प्रणाली, र निर्णय प्रक्रियालाई अध्ययन गर्दछ भने एआई ले मानव जस्तै सोच्ने र निर्णय गर्ने क्षमता भएको मेसिन विकास गर्छ। यी दुवै क्षेत्रहरूको संयोजनले मानव व्यवहारलाई बुझ्न र एआई प्रणालीहरूलाई अधिक उन्नत बनाउन ठूलो योगदान दिन सक्छ।

मानव निर्णय प्रक्रियाको अनुकरण

न्यूरोइकोनोमिक्सले मानिसहरूले कसरी निर्णयहरू गर्छन् भन्ने बारेमा गहन अन्तर्दृष्टि प्रदान गर्दछ। यसले माथि उल्लिखित मस्तिष्कको विभिन्न भागहरू कसरी जोखिम, फाइदा र अनिश्चिततालाई मूल्यांकन गर्छन् भन्ने बारेमा बताउँदछ। यो जानकारी एआई प्रणालीहरूलाई मानव जस्तै निर्णय गर्ने क्षमता विकास गर्न मद्दत गर्दछ। उदाहरणका लागि, एआई ले न्यूरोइकोनोमिक्सको अध्ययनबाट सिकेर अधिक तर्कसंगत र व्यवहारिक निर्णयहरू गर्न सक्छ।

भावनात्मक बौद्धिकता (इमोसनल ईन्टेलिजेन्स)

न्यूरोइकोनोमिक्सले  एआई लाई भावनात्मक बुद्धिमत्ता  विकास गर्न मद्दत गर्दछ। उदाहरणका लागि, एआई ले मानिसहरूको भावनात्मक अवस्थालाई बुझेर उनीहरूलाई अधिक व्यक्तिगत कृत सल्लाह वा सेवा प्रदान गर्न सक्छ। यसले एआई प्रणालीहरूलाई बढी मानवीय र प्रभावकारी बनाउँदछ।

मानव-मसिन अन्तरक्रिया

न्यूरोइकोनोमिक्सले मानिसहरूको मनोवैज्ञानिक र न्यूरोलोजिकल प्रवृत्तिहरूलाई बुझे भएकोले एआई सिष्टम लाई मानिसहरूसँग बढी प्रभावकारी रूपमा अन्तरक्रिया गर्न सक्षम बनाउँदछ। उदाहरणका लागि, एआई ले न्यूरोइकोनोमिक्सको आधारमा मानिसहरूको पूर्वाग्रह र प्राथमिकताहरूलाई बुझेर उनीहरूलाई अधिक उपयुक्त सुझावहरू दिन सक्छ

व्यवहारिक डाटा विश्लेषण                                     

न्यूरोइकोनोमिक्सले एआई लाई ठूलो मात्रामा व्यवहारिक डाटा विश्लेषण गर्न र यसबाट अर्थपूर्ण निष्कर्ष निकाल्न सक्षम बनाउँदछ। उदाहरणका लागि, एआई ले न्यूरोइकोनोमिक्सको अध्ययनबाट सिकेर बजारमा मानिसहरूको व्यवहारलाई अनुमान गर्न सक्छ, जसले व्यापार र अर्थतन्त्रमा ठूलो प्रभाव पार्न सक्छ।

नैतिक एआई को विकास

न्यूरोइकोनोमिक्सले मानिसहरूले कसरी नैतिकता र न्यायलाई मूल्यांकन गर्छन् भन्ने बारेमा अन्तर्दृष्टि प्रदान गर्दछ। यसले एआई प्रणालीहरूलाई अधिक नैतिक र जिम्मेवार बनाउँदछ, जसले समाजमा एआई को प्रयोगलाई अधिक सुरक्षित र विश्वसनीय बनाउँदछ।

अन्त्यमा,  मानव मस्तिष्कको नियोकोर्टेक्स र लिम्बिक प्रणालीले कसरी भविष्यको लगानीका लागि काम गर्छ भन्ने बताउँदछ । यी प्रणालीहरूको अध्ययनले हामीलाई मानव व्यवहार र निर्णय प्रक्रियाको बारेमा गहिरो बुझाइ प्रदान गर्दछ।

त्यसै गरी न्यूरोइकोनोमिक्सले मानव मस्तिष्कको कार्यप्रणालीलाई बुझेर एआई प्रणालीहरूलाई अधिक मानवीय, तर्कसंगत, र नैतिक बनाउन मद्दत गर्दछ। यसले मानव-मसिन अन्तरक्रियालाई अधिक प्रभावकारी बनाउँदछ र व्यवहारिक डाटा विश्लेषण गरेर अर्थपूर्ण निष्कर्ष निकाल्न सक्छ।

भविष्यमा, न्यूरोइकोनोमिक्स र एआई को संयोजनले विज्ञान, प्रविधि, अर्थतन्त्र र समाजलाई अझ बढी फाइदा पुर्याउन सक्ने देखिन्छ । (डा. ढुंगेल  मेडिकल युनिभर्सिटी अफ अमेरिका मा न्यूरो साइन्सका प्राध्यापक हुन)

सन्दर्भ सामग्रीहरु
1. Glimcher, P. W., & Fehr, E. (2013). Neuroeconomics: Decision Making and the Brain. Academic Press.
2. Camerer, C. F., Loewenstein, G., & Prelec, D. (2005). Neuroeconomics: How Neuroscience Can Inform Economics. Journal of Economic Literature, 43(1), 9-64. 3. 3. Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow. Farrar, Straus and Giroux.
4. Rangel, A., Camerer, C., & Montague, P. R. (2008). A Framework for Studying the Neurobiology of Value-Based Decision Making. Nature Reviews Neuroscience, 9(7), 545-556.
5. Bear, M. F., Connors, B. W., & Paradiso, M. A. (2016). *Neuroscience: Exploring the Brain*. Lippincott Williams & Wilkins.
6. LeDoux, J. E. (2000). Emotion circuits in the brain. *Annual Review of Neuroscience*, 23(1), 155- 184.
7. Rolls, E. T. (2015). Limbic systems for emotion and for memory, but no single limbic system. *Cortex*, 62, 119-157.